Azja nie istnieje jako rzeczywistość historyczna, jest konwencją geograficzną związaną z bardzo dawną tradycją zrodzoną w kręgu Morza Śródziemnego. Dominacja europejska w XIX-XX wieku nadała temu pojęciu pozory rzeczywistości. W efekcie jest ono w powszechnym użyciu we wszystkich dziedzinach nauki oraz polityki. Także w świadomości potocznej w Polsce Azja występuje jako zjawisko nie wymagające precyzyjnych określeń. To co się określa jako dzieje Azji bywa na ogół sumą mniej lub bardziej udanych kompilacji historii wielkich krajów, regionów czy subkontynentów. Jest to zapewne powód, dla którego nie napisano dotąd "Historii Azji". W naszym ujęciu będziemy mówić o Azji w najbardziej potocznym rozumieniu. Oznacza to zajęcie się tymi cywilizacjami, które można określić przez wykluczenie. W różnych okresach czasu można wskazać na cywilizacje, które pozostaną poza zasięgiem zainteresowania. Będzie to w epoce współczesnej Rosja i Europa, aczkolwiek oba pojęcia też są dalekie od precyzji a granice przestrzenne budzą spory. W dawniejszych czasach odrębnym światem będzie Śródziemnomorze, którego wschodnia granica jest oczywiście zmienna i dyskusyjna. "Historia Azji" będzie więc próbą relacji o kilku cywilizacjach, które w ciągu ponad 4000 lat istniały na wschód od dzisiejszej Europy. Będzie też próbą określenia związków między tymi cywilizacjami. 

Wstęp

Azja jako możliwy  podmiot historii. Próba zajęcia stanowiska w sprawie dziejów Azji, jako historii wielu cywilizacji, czy kręgów kulturowych, w przestrzeni tylko w części zdefiniowanej geograficznie. Azja a Europa, granice i związki. Euroazja. Przedstawienie azjatyckiego i europejskiego stanowiska wobec dziejów i wobec miejsca historii w różnych kulturach. Założenia metodologiczne, dzieje kultur i ich związków a problem odrębności cywilizacji. Sposób ujęcia i prezentacji. Stanowisko wobec nierównoczesności dziejów. Konflikt czy współistnienie cywilizacji tworzących Azję. Azja jako fenomen a świat globalny, problematyka świadomości cywilizacyjnej i rozwoju.  Stan debaty nad dziejami cywilizacji w Azji.
Podstawy bibliograficzne.
Zakres udziału zespołu autorskiego.

Część I: Powstawanie wielkich cywilizacji Wschodu. 

1. Prahistoria. Cechy specyficzne i powszechne procesu osiadłości. Zagadnienie etnogenezy a stosunki ekologiczne w różnych regionach. Czynniki ekologiczne formowania się pierwszych skupisk ludności rolniczej a działalność pasterska. Charakterystyka przenikania się kultur kamienia imetalu. Nierównomierność występowania zjawisk, odrębność chronologii.  - Uwarunkowania osiadłości w regionach Mezopotamii, Anatolii i Syrii.  - Klimatyczne i ekologiczne uwarunkowania osadnictwa w Chinach - kontrast między Północą i Południem, najstarsze formy cywilizacyjne w dorzeczu rzeki Żółtej.  - Indie "przedcywilizacyjne", związki z Dwurzeczem Mezopotamskim.  - Zasiedlanie Archipelagu Japońskiego. Zmiany klimatyczne.  Okres jomon (neolit) trwa do 400 p. Chr. 
- Klimatyczne i ekologiczne uwarunkowania osadnictwa w regionach tropikalnych: Indochiny i
Insulindia.

2. Najstarsze formy cywilizacji w dorzeczach (Mezopotamia, Dolina Indusu, Huang Ho) Powstanie miast i państw, praw i pism. Pierwsze systemy religijne.
-  Sumer, Akkad, Babilonia, Asyria .
- Mohendżo Daro/Harappa, Ariowie w Pendżabie, problem genezy i charakterystyka cywilizacji.
- Chiny: dynastie Xia i Shang, państwo Zhou, powstanie władzy centralnej, starożytne imperia, relacja
centrum-peryferie, powstanie pisma, formy religijności.

3. Inne ośrodki cywilizacyjne. Przegląd organizacji społecznych i form gospodarowania.
- "Pogranicze" wschodniego Śródziemnomorza do VI w. p. Chr.
- Wspólnota pierwotna, hordy zbieracko-myśliwskie, kultura ceramiczna (wzory sznurowe), epoka kamienna w Japonii (XII- ok. IV w. przed Chr.). 
- Społeczeństwa wysp i mórz Południowo-wschodniej Azji.

4. Najdawniejsze społeczeństwa i gospodarki w epoce żelaza (do I tysiąclecia przed Chr.).
- Okres klasyczny w Chinach - dynastia Zhou - relacja między władzą świecką a religijną, powstanie paradygmatu interpretowania świata - trójca: niebo, ziemia, człowiek; konfucjanizm - siła scalająca społeczeństwo. 
- Chiny, konfucjanizm "imperialny", konsolidacja państwa, model władzy centralnej, relacja między centrum a peryferiami. 
- Japonia, pierwsze federacje plemienne (stopniowy podział klasowy), rozwój rolnictwa, kultura metalu (żelazo pojawia się w I w. przed Chr.-II/III w. po Chr.). 
- Okres yayoi (400 p. Chr.-250 po.Chr.). Migracje, wprowadzenie rolnictwa, wpływy chińskie przenikające z Płw. Koreańskiego 
- Pojawienie się gospodarki rolniczej w płd. Mandżurii i na Płw. Koreańskim; epoka metalu – kultura megalityczna - wpływy syberyjskie i północnochińskie; etnogeneza Koreańczyków, kontakty z Arch.
Japońskim; powstanie pierwszych państw plemiennych; kolonie chińskie dyn Han na północy Płw. Koreańskiego. 
- Kurukszetra, Doab; państwa środkowego Gangesu. 
- Modele państw, wzory życia społecznego: geneza systemu warnowo-kastowego w Indiach, sakralna natura władzy w Japonii, powiązanie władzy świeckiej z religijną, państwa południowoarabskie w I tysiącleciu.
 - Późniejsze występowanie żelaza na terytoriach północnych. Pasterstwo i zbieractwo.
- Ruchy ludności i formy państwowe w strefie południowo-wschodniej kontynentu i na wyspach. Związki z regionem Pacyfiku.

5. Starożytne imperia, ośrodki ekspansji i systemy władzy.
- Imperium Achemenidów od VII do IV w. p. Chr.
- Państwo Partów, Persja Sasanidów.
- Chiny: zagadnienie ciągłości kulturowej od Han do Tang. Epoka Trzech Królestw.
- Hiung-nu i kaganaty tureckie.
- Indie: imperium scentralizowane a imperium zwierzchnie, (Magadha, Mauriowie, Kuszanowie, Guptowie).
- Modele "własne" i wzory przyniesione, procesy kolonizacyjne, relacje społeczeństw osiadłych i plemiennych:  Indie i Chiny. Wpływ ekspansji zewnętrznej.
-  Różne  modele relacji religii i władzy.
- Rola lokalizacji na szlakach wielkiej wymiany: Arabia Felix między Indiami a Śródziemnomorzem; oazy między stepem a pustynią: "Azja Środkowa" na szlaku między Imperium Rzymskim a Chinami.

6. Zagadnienie ciągłości lub braku kontynuacji po najstarszych cywilizacjach. 
- Przejście od kultury yayoi do kofun w Japonii. Japonia w orbicie chińskiej, Yamai i Yamato.
Przejście do supremacji rodu cesarskiego.
- Indie "klasyczne". W jakim stopniu kolejne państwa, kultury czy fazy cywilizacji w Indiach układają się w ciąg logiczny, o ile występuje ciągłość epoki Guptów w stosunku do Mauriów?
- Synteza kultur między światem helleńskim a Indiami.
- Ciągłość rozwoju społeczeństw "stepowych".
- Brak kontynuacji systemu władzy, Arabia Południowa a cywilizacja arabska okresu dżahiliji (ok. 500-622), upadek państw południowoarabskich.

7. Specyfika" starożytności" Wschodu, rozpiętość chronologiczna. Wielkie Kręgi cywilizacyjne w I tysiącleciu przed Chr. Epoki klasyczne. Ciąg dalszy dziejów i poszerzenie zasięgu oddziaływania cywilizacji.
- Odrębność genezy cywilizacji a migracje ludzkie i kontakty dwustronne.
- Nierównoczesność ewolucji form społecznych i organizacji państwowych.
- Odrębność rozwoju technik wytwarzania, systemów gromadzenia i przekazywania informacji.
- Istota cywilizacji. Zagadnienie upadku i kontynuacji.

Część II: Formowanie się "azjatyckiego" systemu światowego (mniej więcej od IV do XII wieku). 

1. Próba określenia potencjału demograficznego. Migracje ludzkie i religie uniwersalne.
- proces rozprzestrzeniania się buddyzmu.
- Japonia staje się państwem buddyjskim. 
- W Chinach ten okres (III-IX w.) charakteryzuje rozbicie polityczne, wpływy zewnętrzne, dynastie niechińskie, pojawienie się buddyzmu, buddyzm a państwo.
- Pytanie więc: w jakim stopniu Chiny mogły stać się centrum kreującym świat?
- Dlaczego nie Indie?
- Pojawienie się islamu, rozwój państwowości opartej na zasadach islamu na Półwyspie Arabskim.

2. Mapa państw w Azji i zasięg ich wzajemnych relacji.
- Od federacji plemiennej do scentralizowanego "państwa prawnego" w Japonii (ritsuryo - okres
klasyczny); upadek ritsuryo - proces "cywilnej" feudalizacji - wzrost znaczenia wojowników.
- Japonia państwem poddanym Chinom (607-838).
- W Korei państwa plemienne przekształcają się w państwa scentralizowane, rola kolonii chińskich.
- Tangowie w Chinach, drugi okres klasyczny, reinterpretacja klasyków, załamanie się społeczeństwa
arystokratycznego, wielokulturowość.
- Sungowie, neokonfucjanizm i początki niechińskich rządów w Chinach.
- Tybet. Zjednoczenie i ekspansja VII-IX w.
- Sąsiedzi Chin, obszar ekspansji i źródła agresji: Koryo, Liao, Annam, Nan Czao.
- Powstrzymanie ekspansji chińskiej w Azji Środkowej w VIII w.
- Indie Północne i Południowe w VII-XII w.. Ewolucja typów państw, charakterystyka "imperiów", rola państwa "zwierzchniego".
- Thalasokracje? ekspansja Ćolów, inne przykłady ekspansji zamorskich.
- Formacje państwowe Azji Pd-Wsch (Funan, Czenla, Czampa, Mataram) i wykształcenie się
koncepcji "imperialnych" (Śriwidżaja, Angkor).
- Państwo muzułmańskie powstałe w wyniku podboju, poszerzenie na Bliski Wschód i Afrykę.
- Kalifat Abbasydów.
- Formacje państwowe północno-wschodniej Euroazji.

3. Drogi handlu, szlaki komunikacji, przepływy informacji.
- Połączenie lądowych i morskich szlaków w jeden system komunikacji, zakres wpływu wielkich
jednostek państwowych i ekonomicznych (Bizancjum, Chiny).
- Buddyzm, taoizm, konfucjanizm z Chin, wraz z pismem, przechodzą z Chin do Korei a dalej do
Japonii.
- Japonia ostatnim przystankiem szlaku Bizancjum-Chiny.
- "Bliski Wschód"/Lewant jako element systemu gospodarczego świata "średniowiecznego", strefa
pośredniczenia między Azją a Europą.
- Wpływ ewolucji dróg wielkiego handlu na formowanie struktur państwowych Indochin i Insulindii.
- Rola systemu szlaków Północ-Południe, miejsce Indii w systemie Oceanu Indyjskiego.
- Szlak Jedwabny, jego znaczenie kulturowe dla Azji Środkowej.

4. Rola wielkich religii (hinduizmu, chrześcijaństwa, buddyzmu i islamu) jako czynników
ujednolicających.
- Rola religii jako czynnika państwotwórczego.
- Wprowadzenie buddyzmu w Japonii (V-VII w.); buddyzm jako czynnik zbliżający Japonię do Chin
i shinto jako odpychający.
- Rozkwit buddyzmu w Korei, Zjednoczone Shilla i Palhae.
- Sinizacja buddyzmu.
- Stopniowy zanik buddyzmu w Indiach a jego penetracja na zewnątrz (Cejlon, Kaszmir, Tybet, Azja
Środkowa).
- Hinduim jako dominująca formacja religijna w Indiach. Religia, filozofia i system prawny.
- Bliski Wschód: religie i systemy wartości w określaniu miejsca i roli jednostki i regulujących
funkcjonowanie państwa. 
- Rola islamu w kształtowaniu feudalizmu muzułmańskiego, zakat i dżizja, nowy system podatkowy.
- Rola islamu w spajaniu społeczności plemiennych, zdolności asymilacyjne i unifikacyjne, kalifat.
- Prawo muzułmańskie (szari'a) jako czynnik regulujący funkcjonowanie państwa i społeczeństwa.
- Hinduizacja Azji Pd-Wsch w I-XII stuleciu.
- Zderzenia i przenikania religii na obszarze stepowym (nestorianizm, zoroastryzm, buddyzm, islam).

5. Powstaje azjatycki system gospodarki światowej.
- Sieć powiązań handlowych, przepływ pieniądza i technologii.
- Próba charakterystyki azjocentrycznej wizji "gospodarki światowej", dyskusja z modelem Abu-
Lughod.
- Dyskusja z koncepcjami hydraulicznymi i teorią orientalnego despotyzmu.
- Próba określenia ekonomicznych podstaw społeczeństw i państw: azjatycki sposób produkcji i
azjatycki feudalizm.

6. Właściwości wielkich cywilizacji w okresie "poklasycznym", nowe ośrodki cywilizacyjne "na
peryferiach".
- Prymat rodu cesarskiego, pierwsza stała stolica Nara, prywatyzacja posiadłości ziemskich cesarza
(początek gospodarki shoen) - osłabianie władzy centralnej (710-794).
- Upadek autorytetu władzy cesarskiej w Japonii - supremacja arystokracji dworskiej (Fujiwara, VIII-
X w.) i arystokracji prowincjonalnej - wykształcenie się warstwy wojskowej i systemu wasalnego (X-
XII w.); zerwanie kontaktów z Chinami (koniec IX w.), rozwój kultury japońskiej pozbawionej
wpływów chińskich.
- Chiny dynastii Tang i Sung, rozkwit techniki i kultury (druk, proch, koło napędowe w statkach, koło
wodne w wytwórczości tekstylnej). System organizacji, budowa wielkich kanałów. Dlaczego rozkwit
rolnictwa i wynalzaczości nie prowadzi do rozwoju mechanizacji?
- Różnicowanie kulturowe Indii w okresie klasycznym i później.
- Świat Turków między Morzem Żółtym a Morzem Czarnym. Kaganat.
- Khmerowie: instytucja dewaradżatu, rozkwit i upadek systemu. 
- Strefy intensywnych relacji między kulturami w zachodniej i wschodniej części kontynentu.
- Synkretyzm cywilizacji "arabsko-muzułmańskiej", pośrednictwo w relacjach z Europą, rola łącznika
między starożytnościa grecką a "średniowieczem" i "odrodzeniem".

Część III: Próba stworzenia potęgi hegemonicznej XIII-XV w.

1. Cywilizacja i hegemonia, drogi poszerzania zasięgu. Imperia kontynentalne a cywilizacje Stepu i
Oceanu.
- Podstawy cywilizacji a geneza wielkich państw. Model Chin a doświadczenie Indii.
- Czy istniał Świat Oceanu Indyjskiego jako rzeczywistość społeczeństw wybrzeży w zestawieniu z
wizją kładącą nacisk na "wielką" żeglugę?
- Czy istniał Świat Stepu jako rzeczywistość społeczeństw pasterskich?
- Euroazja  do XIII wieku.

2. Tradycja podbojów muzułmańskich, kalifaty i sułtanaty.
- Podsumowanie dziedzictwa "wielkich władań" opartych o islam, na ile należy do tradycji imperiów?,
rozpad kalifatu arabsko-muzułmańskiego; dynastie na wschodzie dawnego imperium.
- Sułtanat Delhijski wobec tradycji indyjskiej , specyfika przyjmowania islamu.

3. Imperium Mongołów.
- Charakterystyka przejścia od Ordy do imperium, konsekwencje podbojów Czyngis-chana.
- Chiny w imperium Mongołów - sinizacja a barbaryzacja.
- Wpływ ekspansji ludów mongolskich i tureckich na cywilizację Bliskiego Wschodu. 
- Najazdy mongolskie na Koreę, wymuszona współpraca w próbach podboju Japonii.
- Zasięg ekspansji mongolskiej w Euroazji i Azji Południowo-wschodniej.
- Konsekwencje podbojów i proces rozpadu imperium. Podboje Timura.

4. Ekspansja chińska i jej wycofanie się.
- Mingowie - absolutyzm, terror, barok w kulturze, załamanie się systemu finasowego.
- Żegluga chińska i eksploracja Zachodu do wieku XV.

5. To co istniało poza imperiami: przykłady Angkoru, Kamakury, Koryo, Widżajanagaru.
-  Japonia XII-XVI w.: rządy wojskowe, wojny domowe, próby restauracji władzy cesarskiej, droga
do zjednoczenia kraju, shogun Tokugawa Ieyasu; najazdy mongolskie, wyprawy na Koreę (1192-
1603).
- Koryo - narodziny narodu koreańskiego; buddyzm religią państwową; rządy wojskowe i osłabienie
dynastii; Koryo wasalem dynastii Yuan - wpływy kulturowe.
-  Angkor IX-XIII w. podstawy demograficzne.
- Pagan, Birma, geneza Syjamu i Madżapahitu, powstanie Sułtanatów (Malakka, Achin/Aceh).
- "Imperium" Widżajanagaru: dziedzictwo hinduskie i wyzwanie muzułmańskie. Nowy system 
eksploatacji i administracji (XIV-XVII w.).
- Cejlon.
- Państwo Seldżuków i zaplecze przyszłej ekspansji tureckiej.

Część IV: Faza dojrzałości potęg azjatyckich (od XV do XVIII wieku).

1. System wielkich potęg: Imperia Osmanów, Mogołów, Mingów, Safawidów.
- Mingowie po wycofaniu się z ekspansji.
- Powstanie imperium Mandżurskiego, relacja Mandżurowie-Chińczycy, ekspansja w Azji, próba
integracji ustroju politycznego i kultury (XVII-XVIII w.).
- System panowania mogolskiego w Indiach w zestawieniu z doświadczeniem sułtanatów oraz królestw
hinduskich.
- Rozwój imperium Safawidów - szyizm jako religia państwowa - renesans safawidzki - konflikt
safawidzko-osmański o hegemonię na Bliskim Wschodzie.
- Kraje arabskiego Wschodu w systemie imperium Osmanów - dekadencja polityczna i kulturowa
Arabów, potem pierwsze próby unieazależnienia się - dobry przykład "trwania" zamiast rozwoju.

2. Małe, średnie i duże państwa na peryferiach.
- Zjednoczona, odizolowana od reszty świata Japonia pod rządami shogunów z rodu Tokugawa;
rozwój kultury mieszczańskiej.
- Upadek Koryo i powstanie państwa Choson pod rządami dynastii Yi - dominacja neokonfucjanizmu
jako ideologii państwowej, spadek prestiżu buddyzmu.
- Skutki najazdów japońskich i mandżurskich - źródło dobrowolnej izolacji Korei.
- Dai Wiet, Kambodża, Syjam w XIV-XVII w..
- Sułtanaty na Archipelagu wobec ekspansji europejskiej. Filipiny pomiędzy Azją a Ameryką.
- Chanaty wobec ekspansji perskiej, rosyjskiej i chińskiej do wieku XVIII.
- Kaukaz wobec ekspansji perskiej, tureckiej i rosyjskiej.

3. Systemy władzy, koncepcje społeczeństwa.
- Dominacja warstwy wojskowych w Japonii: shogunat i księstwa feudalne; rygorystyczny podział na
cztery warstwy społeczne (samuraje, chłopi, rzemieślnicy i artyści, kupcy).
- Społeczeństwa indyjskie: rodziny i klany, wiosk i miasta, obszary "zewnętrzne" wobec cywilizacji,
ewolucja systemu kastowego, wzajemne oddziaływanie hinduizmu i islamu.
- Organizacja administracji mogolskiej.
- Organizacja administracji osmańskiej, system społeczny państwa osmańskiego.

4. Funkcjonowanie gospodarek, wielki system wymiany i współpracy.
- Azjatycki system światowy czy Świat gospodarczy w Azji? Strefy gospodarcze i więzi kooperacyjne.
Rola obiegu kruszców.
- Przegląd stref upraw wyżywieniowych i "handlowych".
- Czy i gdzie występuje wzrost demograficzny, poziom urbanizacji (co to znaczy?) a zdolność
wyżywienia ludności "pozarolniczej".
- Pieniądz, zasięg gospodarki rynkowej.
- Poziom techniczny w rolnictwie i rzemiośle, współdziałanie na rynkach lokalnych i kooperacja ponad
regionalna.

5. Europejczycy jako przeciwnicy i partnerzy, amerykańskie srebro jako czynnik napędowy
gospodarek w Azji.
- Portugalczycy, Holendrzy, Anglicy, Francuzi - wspólne i odrębne sposoby działania.
- Oddziaływanie penetracji europejskiej na lokalne systemy polityczne. Rosja.
- Jezuici w Chinach, Japonii i Indochinach, zagadnienie asymilacji i akulturacji widziane od "wewnątrz".
- Japonia w izolacji - ograniczony rozwój rolnictwa; rola portu Dejima jako okna na świat, rola handlu
z Holendrami.

6. Koncepcja świata, rekapitulacja aspektów duchowych cywilizacji od czasów klasycznych.
Dojrzałość: gotowość do konfrontacji czy gotowość do kapitulacji?
- Japonia: prądy umysłowe okresu izolacji: nauka narodowa - nasilone studia nad historią kraju i
literaturą klasyczną; neokonfucjanizm jako podstawa oficjalnej teorii władzy i zależności wasalnych.
- Europejczycy w Korei i wprowadzenie katolicyzmu; początki ruchu Shilhak.
- Świat wedle pojęć chińskich.
- Indie. Tradycja i nurty synkretyczne.
- Islam w roli czynnika cywilizacyjnego.
- Chrześcijaństwo misyjne przed kolonializmem.
- Obecność europejska, zakres wzajemnych oddziaływań.

Część V: Epoka kolonialna (XVIII-XIX wiek).

1. Azja w systemie światowym wieku XVIII a kwestia podbojów kolonialnych.
- W jakiej mierze jest to nadal system przewidywany dla wieku XII? dyskusja z tezami Franka.
- Czy obieg kruszców i bilans wymiany uzasadniają tezę o europocentryczności modelu światowego
w ujęciu Braudela i Wallersteina?
- Słabość władzy centralnej w Chinach, europejskie kompanie handlowe (Kanton, relacje z Filipinami).
- Podbój Indii jako proces restauracji państwa zwierzchniego po załamaniu imperium mogołów,
Anglicy czy Marathowie?
- Źródła przewagi europejskiej a "wewnętrzne" siły sprzyjające podporządkowaniu, modele procesu,
specyfika czy ogólność przykładu indyjskiego.

2. Rywalizacje europejskie w Azji w wieku XIX.
- Imperium Osmanów a Europa.
- Wielka Brytania, Rosja i Chiny w Azji Środkowej.
- Stany Zjednoczone, Rosja, Anglia, Holandia i inne wobec Japonii.

3. Państwa i społeczeństwa wobec dominacji europejskiej/zachodniej.
- Otwarcie Korei i osłabienie jej pozycji; rywalizacja chińsko-japońska i japońsko-rosyjska o Koreę;
powstanie Tonghak.
- Chiny: wojny opiumowe i wewnętrzne (taipingowie - nieudana próba przyswojenia chrześcijaństwa);
traktaty i terytoria kontrolowane, próby reform; ostateczne załamanie się cesarstwa.
- Powstanie w Indiach 1857.
- Wietnam, Kambodża, Birma i Syjam we wzajemnej rywalizacji, penetracja francuska i brytyjska.
- Specyfika form państwowych w krajach "pomiędzy" sferami wpływów : Chanaty Azji Środkowej,
Tybet, Afganistan.
- Proces "otwierania" Japonii po okresie izolacji; traktaty nierównoprawne i problem ich 
rewizji.

4. Zjawisko modernizacji i proces zacofania.
- Europejski orientalizm i jego adaptacja w Azji.
- Warianty modernizacji, od czego zależały?
- Próby modernizacji w Korei.
- Nahda - "odrodzenie arabskie", reformizm muzułmański (wahhabizm i próby odnowienia islamu -
fundamentalizm; "modernizm").
- Tworzenie się systemów ideologicznych: powstawanie świadomości panarabskiej i panislamskiej.
- Sytuacja pogranicza między ekspansją (brytyjską, rosyjską etc) a cywilizacją: Afganistan, Persja,
Kaukaz.
- Próby dokonania modernizacji hinduizmu.
- Odrodzenie świadomości islamskiej w Indiach.
- Chiny wobec cywilizacji europejskiej.
- Gwałtowna, wszechstronna modernizacja Japonii a nasilony powrót do wartości rodzimych.

5. Kolonializm jako zjawisko azjatyckie.
- Charakterystyka kolonializmu jako zjawiska dominacji europejskiej i podporządkowania się
społeczeństw zdominowanych. Cywilizacja "europejska" w konfrontacji z miejscowymi, specyfiki
narodowe panowania kolonialnego.
- "Wewnętrzne" źródła kolonializmu: rola cywilizacji azjatyckich w kształtowaniu form specyficznych
kolonializmu. Próba klasyfikacji przypadków i charakterystyka konsekwencji.
- Imperializm japoński: w jakiej mierze ekspansja japońska w Korei, Mandżurii i Chinach może być
ujmowana w kategoriach kolonializmu.

6. Mapa Azji w 1914 i pytania o przyszłość.
- System rządów brytyjskich w Indiach.
- Nepal, jedyne suwerenne państwo subkontynentu.
- Tybet między Chinami, Rosją i Anglią.
- Syjam.
- Panowanie holenderskie jako wstęp do przyszłości Indonezji.
- Panowanie francuskie i perspektywa rozpadu jedności Indochin.
- Afganistan.
- Rozpad imperium osmańskiego, następstwa dla świata arabskiego.
- Japonia mocarstwem na Dalekim Wschodzie.

7. Próba bilansu wzajemnych relacji, doświadczeń i wpływów. Kwestia przetrwania systemów
wartości.
- Cywilizacje Wschodu wobec siebie a ingerencja europejska.
- Struktura społeczeństw azjatyckich na początku XX w.

Część VI: Odrodzenie czy narodziny Azji?

0. W jakim sensie można używać pojęcia "odrodzenie" do Azji, czyli niezbyt oczywistej całości?
System światowy istniejący między XIII a XVIII w. przestał istnieć, czy w konfrontacji z Europą
powstaje jakaś inna, nowa całość, którą się będzie nazywać Azją? Sens przemian między I a II wojną
światową, znaczenie cezury, jaką stała się dekolonizacja.

1. Stare i nowe państwa w wieku XX, stare i nowe problemy.
- Ewolucja systemu panowania brytyjskiego w Indiach, drogi do niepodległości, podział Indii,
fundamenty wrogości między Indiami a Pakistanem.
- Japonia mocarstwem światowym - polityka współpracy międzynarodowej i polityka agresji, okupacja
amerykańska, powojenna demokratyzacja.
- Korea pod okupacją japońską - przyśpieszona modernizacja i industrializacja - zmiany społeczne i
demograficzne.
- System mandatowy w świecie arabskim i jego następstwa w polityce i świadomości społeczeństw
Bliskiego Wschodu, uniezależnienie się i powstawanie "państw arabskich".
- Iran.
- Nowe państwa, próba klasyfikacji genezy formacji państwowych po 1945 r.
- Nowe strategie geopolityczne w XX w.: ZSRR, Japonia, USA.
- Nowe problemy: ropa naftowa.

2. Przenikanie i adaptacja ideologii europejskich. Historyczne cezury.
- Socjalizm i komunizm.
- Myśl liberalna na sposób azjatycki.
- Wpływ chrześcijaństwa.
- Misje katolickie a protestanckie, różne doświadczenia.
- Wpływ europejski na procesy narodowe, Kongres Indyjski i Liga Muzułmańska. Inne formacje
polityczne powstające poza wpływem brytyjskim.
- Gandhi i inni przywódcy.
- Nacjonalizmy w świecie arabskim, konflikt arabsko-izraelski.
- Westernizacja elit i europejskie systemy sprawowania władzy (demokracja), Indie i Pakistan.
- Ruch na rzecz niepodległości w Korei, narodziny koreańskiego nacjonalizmu i komunizmu, wzrost
poczucia tożsamości narodowej.
- Myśl liberalna a okres rządów partyjnych w Japonii (lata 20-30), ruch na rzecz wyborów
powszechnych, narzucona demokratyzacja na wzór amerykański.
- Doświadczenie rewolucji: Mongolia, Azja Środkowa.

3. Trwałe następstwa uzależnienia gospodarek. Zagadnienie zacofania i rozwoju. Efekty demograficzne,
kwestia głodu.
- Charakterystyka Indii i Pakistanu jako dwu rozwiązań gospodarczych.
- Indyjska socjalistyczno-biurokratyczna droga rozwoju gospodarczego.
- Zagadnienie głodu a niedożywienie, Indie.
- Problem "gospodarki zależnej".
- Brak surowców przyczyną japońskiego "marszu na południe" i rozpoczęcia wojny na Pacyfiku.
- Demograficzne i psychologiczne okoliczności zacofania gospodarczego a problem eksploatacji.

4. Dekolonizacja i trwanie kolonializmu. "Neokolonializm" czy "wtórny kolonializm"?
- Demokracja indyjska jako częściowa kontynuacja systemu kolonialnego, konflikt wartości
tradycyjnych i zachodnich. Powstanie miękiego państwa.
- Pierwsze modele "trzecioświatowe" - Wietnam, Kambodża, Indonezja.
- Dekolonizacja i strefy wpływów, podziały w Azji zachodniej.

5. Model "Trzecioświatowy" rozwoju a modernizacja. Globalizacja w realiach azjatyckich po II wojnie
światowej.
- Procesy uprzemysłowienia a rozwój. Warianty wybierane i narzucane.
- Praca i kapitał wobec tradycji różnych cywilizacji.
- Nowe czynniki i sytuacje: wydobycie ropy jako źródło dochodów finansujących konsumpcję.
- Utrwalanie się zacofania w stosunkach agrarnych.

6. Trwanie elementów cywilizacji azjatyckich, obecność systemu wartości a problem zmiany
społecznej.
- Sinocentryzm a sinizacja komunizmu.
- Wpływ tradycyjnego indyjskiego systemu organizacji społeczeństwa na politykę, zagadnienie
nierówności i hierarchii, wspólnotowość, charyzmatyczni przywódcy.
- Powrót do tradycyjnych wartości japońskich jako reakcja na wpływy Zachodu; problem hierarchii,
paternalizmu; tradycyjny model rodziny japońskiej.
- Warianty życia w mieście i na wsi, społeczności marginesu.
- Drogi odbudowywania tradycji społecznej, wokół czego czy przeciwko czemu?
- W jakiej mierze odradzają się zasięgi i charakterystyki cywilizacji azjatyckich.

7. Konfrontacje ideologiczne. Azja jako odpowiedź na wizję europejską, antykolonializm i
postkolonializm, powrót do korzeni  czy pogoń za zachodnim standardem? Azja wobec komunizmu.
- Wpływ światowych konfrontacji: wojna koreańska jako wojna domowa.
- Wojny wietnamskie: ideologia i geopolityka.
- Problem fundamentalizmu jako odpowiedzi na wyzwanie ideologii europejskich.
- Odrodzenie fundamentalizmu muzułmańskiego (sunnickiego i szyickiego: Iran), próba kontynuacji
cywilizacji opartej na islamie jako czynniku religijnym, społecznym i politycznym.
- Państwa arabskie wobec Izraela.
- Tradycyjne struktury społeczne jako tama dla rozwoju komunizmu w Indiach.
- Systemy autorytarne, dyktatury.
- Japoński nacjonalizm, obrona charakteru narodowego.
- Nacjonalizm, komunalizm, postkolonializm  w Indiach, nowa wersja dziejów Indii.

8. Rozwój gospodarczy i jego warianty. 
- Ropa naftowa jako czynnik kształtujący politykę krajów arabskich w regionie i poza nim, powiązania
fundamentalizmu z ropą, islam a globalizacja.
- "Zielona rewolucja" i jej konsekwencje.
- Rola islamu w regionie indyjskim, zwłaszcza po agresji sowieckiej w Afganistanie.
- Małe "tygrysy" a warianty rozwoju gospodarki rynkowej (Korea Pd., Taiwan, Singapur, Malezja).
- Przezwyciężenie "Dramatu Azji"? Bilans demograficzny i wyżywieniowy. 

9. Azja w perspektywie końca XX wieku.
- Japonia w świecie strategii globalnej: polityka wobec Chin i Korei; związki gospodarcze i wojskowe
- Chiny jako mocarstwo regionalne i światowe.
- Dwa systemy w Korei i ich następstwa.
- Indie i Pakistan wobec świata dwubiegunowego a konfrontacja z Chinami. Indie jako mocarstwo
regionalne, próba przekształcenia w mocarstwo światowe.
- Ocean Indyjski jako nowy układ odniesienia.
- Indonezja: próba utrzymania jedności czy hegemonii?
- Talibowie: próba rozwiązania problemu państwa plemiennego.
- Rewolucja zinstytucjonalizowana: Syria, Irak, Iran.
- Bliski Wschód: powrót do świata śródziemnomorskiego.
- Region Zatoki Perskiej jako nowy czynnik w Azji.
- Po rozpadzie ZSRR: państwa Azji Środkowej wobec dziedzictwa komunizmu i kolonializmu.
 
 

Zakończenie

     "Fotografia Azji" zawarta w ostatniej części obejmuje okres po II wojnie światowej a przed
symbolicznym rozpadem komunizmu - tu raczej rolę odgrywa załamanie Związku Sowieckiego jako
układu odniesienia. Azja zniewolona i wyzwalająca się staje się porzuconą. Nadal mowa jest o
potencjale kontynentu wyrażonym jednak przede wszystkim demografią. Zróżnicowanie cywilizacyjne
wydaje się większe przy jednoczesnej wyraźnej modernizacji. A więc czy w XXI wiek Azja wchodzi
jako kontynent o jakiejś wspólnej perspektywie? Czy też cywilizacje nadal trwają we własnej
chronologii i nie tworzą ze sobą związku poza sferą ekonomii i polityki? Czy może Azja jest zbiorem
państw o nieco zróżnicowanych ustrojach ale w istocie dość podobnych (z wyjątkami!)?
     Zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie o los historycznych cywilizacji po fazie
konfrontacji i podporządkowania. Czy można myśleć o powrocie do stanu sprzed kryzysu wieku
XVIII? Czy raczej dwieście lat uzależnień i modernizacji przekreśliło szanse kontynuacji? W jakim więc
stopniu cywilizacje w ich obecnej formie są ważne dla ludzi, o ile stanowią ramy ich życia?
     Pytanie o dziedzictwo Azji. Na ile przetrwanie różnych cywilizacji pozwala myśleć o
przezwyciężeniu odziedziczonych problemów? W jakiej mierze doświadczenie uzależnienia stwarza
perspektywę sui generis konwergencji cywilizacyjnej? Na ile renesans azjatycki jest możliwy i jak ma
się do wizji globalnych?

Dodatki
Tablice synchroniczne 
Mapy
Spis ilustracji
Bibliografie
Indeksy 
 

ZESPÓŁ AUTORSKI

                                                            
Maria Krzysztof Byrski                                           
Indie; koordynacja problematyki religijnej i międzykulturowej             
Krzysztof Dębnicki                                                  
Indie, Środkowy Wschód
Marek Dziekan                                                         
Sprawy arabskie i islamskie, Bliski Wschód
Stanisław Godziński                                                
Tybet
Marcin Kanert                                                 
Japonia najstarsza, tablice synchroniczne
Artur Karp                                                        
Indie, stosunki plemienne i pogranicza kultur, nauka i technika, mapy
Jan Kieniewicz - Redaktor                                                       
Indie, ekspansja europejska, problematyka gospodarcza i cywilizacyjna
Ewa Pałasz-Rutkowska                                                          
Japonia nowsza i najnowsza
Małgorzata Religa                                                                                   
Chiny
Joanna Rurarz                                                                                          
Korea
Marek Śliwiński                                                                                      
Indochiny i Insulindia, ideologie i geopolityka, stosunki demograficzne
Jerzy Tulisow                                                                                        
Azja Środkowa, Syberia i Step
Stanisław Zapaśnik                                                                                  
Azja Środkowa, styki kultur, perspektywa antropologiczna
 

Warszawa, 25 lipca 2000 roku